Epoką następującą po baroku jest oświecenie. W tym artykule poznasz cechy charakterystyczne tej epoki, najważniejszych twórców i ich dzieła, abyś na egzaminie maturalnym z języka polskiego z łatwością rozpoznał oświecenie.
Literatura oświecienia
Utworami, które powstały w trakcie trwania epoki oświecenia są:
- Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego
- satyry Ignacego Krasickiego
- Zabawy Przyjemne i Pożyteczne Stanisława Trembeckiego
Kto tworzył w oświeceniu?
Jan Potocki żył na przełomie XVIII i XIX wieku. To polski pisarz, który tworzył w języku francuskim. Był także wszechstronnie wykształconym politykiem, podróżnikiem oraz dramaturgiem. Został też pierwszym polskim archeologiem. Wiele lat, po samobójczej śmierci, uznanie przyniósł mu Rękopis znaleziony w Saragossie.
Ignacy Krasicki żył na przełomie XVIII i XIX wieku. Był prekursorem polskiej powieści nowożytnej. Został głównym reprezentantem epoki w Polsce i najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu stanisławowskiego. Jego utwory piętnowały społeczeństwo, a autor wykorzystywał do tego ironię i drwinę.
Stanisław Trembecki żył na przełomie XVIII i XIX wieku. Był poetą, ale także sekretarzem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Tworzył wiersze, poematy i bajki. Został jednak literatem z przymusu i często podpisywał się różnymi nazwiskami, ponieważ drażniła go własna twórczość.
Oświeceniowe gatunki literackie
Gatunkami, które wywodzą się z oświecenia są:
- powieści
- powiastki filozoficzne
- poemat heroikomiczny
Powieść to najbardziej rozbudowany utwór epicki, który pisany jest prozą. Charakteryzuje się złożonymi postaciami, przypominające żywe osoby, opisane są bardzo szczegółowo. Autor indywidualizuje język, którym się posługują i wplata do treści złożone wypowiedzi. Ważną rolę odgrywa narrator, który dzieli się z czytelnikiem swoim nastawieniem do świata przedstawionego. Pierwszą powieścią napisaną w języku polskim są Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, której autorem jest Ignacy Krasicki.
Powiastki filozoficzne są krótkimi utworami o charakterze parabolicznym. Fabuła ma skłonić odbiorcę do refleksji, a pod przenośnym znaczeniem kryją się tematy do głębszych rozważań.
Poemat heroikomiczny to utwór z zakresu epiki, który jest parodią eposu bohaterskiego. Pisany jest podniosłym stylem, za pomocą którego opowiada o codzienności i błahych sprawach. To połączenie skłania czytelnika do śmiechu.
Liryka w oświeceniu
Z liryki, która powstały w tej epoce, możemy wyróżnić:
- poemat opisowy
- oda
Co to jest poemat opisowy?
Jego nazwa wyjaśnia czym charakteryzuje się ten rodzaj liryki. Głównym celem takiego poematu jest opis. Przedmiotem opisu najczęściej bywają krajobrazy i zabytki kulturalne, a autor wplata w treść refleksyjne i filozoficzne wątki. Opis przedstawionej rzeczywistości ma na celu uwypuklić osiągnięcia człowieka, skłaniając czytelnika do rozważań.
Co to jest oda?
Wywodzi się z greckiej liryki chóralnej. Pisana jest wierszem, zachowując podział na zwrotki. Podejmuje różną tematykę, od pochwalnej i dziękczynnej, przez biesiadną i erotyczną, aż po filozoficzną.
Epika w oświecieniu
Z epiki, która powstały w tej epoce, możemy wyróżnić trzy rodzaje powieści:
- epistolarną
- podróżniczą
- szkatułkową
Powieść epistolarna
Napisana jest w formie listów, a czasami zawiera dodatkowo fragmenty pamiętnika. Fabuła może koncentrować się na korespondencji na kilku adresatach, dwóch osobach piszących do siebie listy bądź jednego autora, który kieruje swoją twórczość do konkretnej osoby.
Powieść podróżnicza
Jej fabuła skupia się na podróży głównego bohatera, a topos podróży zdecydowanie wysuwa się na pierwszy plan. W klasycznej wersji powieści podróżniczej postać początkowo podejmuje decyzję o podróży z różnych powodów, po czym autor przedstawia kolejno miejsca, w których ona się znajduje i opisuje jej przygody. Ostatecznie bohater dociera do miejsca docelowego, po czym przeważnie powraca do domu. Powieść zawiera dużo zwrotów akcji i rozległych opisów krajobrazów oraz krain geograficznych.
Powieść szkatułkowa
Cechuje ją główny wątek, który przeplatany jest sporą ilością wątków pobocznych, które przedstawiane są przez pojawiających się bohaterów. Połączenie wszystkich oddzielnych historii zawartych w powieści tworzy jedną fabułę, ponieważ wątki, początkowo poboczne, spinają się klamrą w zakończeniu opowieści.
Dramat w oświeceniu
Z dramatu, który powstały w tej epoce, możemy wyróżnić:
- tragedię klasycystyczną
Czym charakteryzuje się tragedia klasycystyczna?
Nie jest w niej obecny chór, a tematem, który podejmuje jest miłość. Tragiczna sytuacja przedstawionych bohaterów wiąże się ze statusem społecznym. Porusza tematykę ludzkich potrzeb, które często są zagłuszane przez nakazy moralne.
Oświeceniowe wzorce postaw
Człowiek oświecony dba o swój umysł czytując poezję i interesuje się historią własnego narodu. Kocha swoją ojczyznę i pracuje nad naprawą ustroju Rzeczypospolitej. Kreuje nowe prawa i wprowadza zasady, które mają pomóc zachować sprawiedliwość społeczną. Podejmuje się reprezentowania erudycji, przedstawia ogromne zaufanie do nauki i dystansuje się wobec religii.
Sentymentalista ogromnie ceni naturę i żyją z nią w zgodzie. Ostrzega przed złymi skutkami cywilizowania miast. Wyodrębnia prawdy o człowieku, który posiada serce, duszę i uczucia. Przy podejmowaniu decyzji kieruje się sercem, jest czuły i wrażliwy na wszystko, co go otacza.
Człowiek ogładzony to światowiec posiadający nienaganne maniery. Jest niezwykle towarzyski i potrafi się elegancko zachować. Przepada za dobrym dowcipem, pozostając uprzejmym dla innych.
Podsumowanie
Wiedza o oświeceniu z pewnością ułatwi Ci rozpoznanie dzieł z tego okresu, które mogą pojawić się na egzaminie dojrzałości. Pamiętaj zatem o ważnych tytułach, ich autorach i wzorcach postaw, a także charakterystycznych gatunkach literackich.
J.K.
Loading ...
