Obok kultury śródziemnomorskiej Biblia jest drugim ze źródeł kultury europejskiej. Jest jednym z najstarszych tekstów religijnych. Poniżej podamy cechy, które pomogą Ci je lepiej rozpoznać oraz wskazaliśmy przykłady, zarówno w Biblii jak i w tekstach z późniejszych epok. A więc zaczynamy!
PRZYPOWIEŚĆ (PARABOLA)
Jest to opowieść, która ma dwa znaczenia.
- pierwsze, – to dosłowne wydarzenia, które się dzieją
- drugie – ma charakter symboliczny i alegoryczny, odnoszą się do pewnych pojęć
Przedstawione w przypowieści wydarzenia służą prezentacji ogólniejszej myśli. Przypowieść ma również charakter moralistyczny, czyli przekazuje jakieś wartości lub nauki. Cechami paraboli są: uproszczona fabuła, brak jasno określonego miejsca i czasu, uniwersalizm.
Przykładem z Biblii może być Przypowieść o siewcy. (Mt, 13, 1 – 9).
Owego dnia Jezus wyszedł z domu i usiadł nad jeziorem. Wnet zebrały się koło Niego tłumy tak wielkie, że wszedł do łodzi i usiadł, a cały lud stał na brzegu. I mówił im wiele w przypowieściach tymi słowami:
„Oto siewca wyszedł siać. A gdy siał, niektóre [ziarna] padły na drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. Inne padły na miejsca skaliste, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo gleba nie była głęboka. Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i uschły, bo nie miały korzenia. Inne znowu padły między ciernie, a ciernie wybujały i zagłuszyły je. Inne w końcu padły na ziemię żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny. Kto ma uszy, niechaj słucha!”.
Mamy tutaj symbol nauczającego Jezusa, ziarna jako nauki, a ziemi jako ludzi.
Powieści paraboliczne Proces F. Kafki jest przykładem nawiązania literackiego w późniejszych epokach.
Bohater w książce Proces służy do pokazania prawdy o życiu, która jest uniwersalna. Powieść możemy odczytać na różne sposoby, np. Samotność w tłumie.
PSALM
Jest to biblijny utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym, przeznaczony do śpiewanej recytacji przy akompaniamencie muzyki. Psalm jest więc pieśnią pochwalną.
Możemy wyróżnić typy psalmów:
- błagalne
- dziękczynne
- pochwalne
- królewskie
Psalm ma podniosły nastrój, podobny do hymnu. Jest również zrytmizowanym utworem, który podzielony jest na wersety.
Przykładem z Biblii może być Księga psalmów. Jest to zbiór 150 utworów przypisywanych tradycyjnie królowi Dawidowi. (Ps, 1, 1-6 – KSIĘGA PIERWSZA, PSALM 1, Dwie drogi życia).
1 Szczęśliwy mąż,
który nie idzie za radą występnych,
nie wchodzi na drogę grzeszników
i nie siada w kręgu szyderców,
2 lecz ma upodobanie w Prawie Pana,
nad Jego Prawem rozmyśla dniem i nocą.
3 Jest on jak drzewo zasadzone nad płynącą wodą,
które wydaje owoc w swoim czasie,
a liście jego nie więdną;
co uczyni, pomyślnie wypada.
4 Nie tak z występnymi, nie tak:
są oni jak plewa, którą wiatr rozmiata.
5 Toteż występni nie ostoją się na sądzie
ani grzesznicy – w zgromadzeniu sprawiedliwych,
6 bo Pan uznaje drogę sprawiedliwych,
a droga występnych zaginie.
Nawiązaniem literackim w późniejszych epokach jest Psalm 2. O krzyżu K. K. Baczyńskiego.
APOKALIPSA
To gatunek biblijny opisujący tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniający sens dziejów. Jest proroczą księgą Nowego Testamentu. Opisuje wizje dotyczące końca istnienia świata. W apokalipsie mamy rozbudowaną metaforykę, dużą ilość symboli, a nastrój jest podniosły.
Przykładem z Biblii jest Objawienie św. Jana.
PROLOG
1
1 Objawienie Jezusa Chrystusa,
które dał Mu Bóg,
aby ukazać swym sługom, co musi stać się niebawem1,
a On wysławszy swojego anioła
oznajmił przez niego za pomocą znaków
słudze swojemu Janowi.
2 Ten poświadcza, że słowem Bożym
i świadectwem Jezusa Chrystusa
jest wszystko, co widział.
3 Błogosławiony, który odczytuje, i którzy słuchają słów Proroctwa,
a strzegą tego, co w nim napisane,
bo chwila jest bliska.
Nawiązaniem literackim w późniejszych epokach są Hymny J. Kasprowicza.
KAZANIE
Kazanie jest wypowiedzą, której zadaniem jest czegoś nas nauczyć. Poświęcone jest objaśnieniom prawd religijnych i problematyki moralnej. Autorytetem, w kazaniu, staje się mówiący, który przemawia do pewnej grupy osób. Opowiada im. Możemy również usłyszeć wskazówki, dotyczące tego jak żyć i jak właściwie postępować.
Przykładem z Biblii jest Kazanie na górze. (Mt 5, 1-3)
1 Jezus, widząc tłumy, wyszedł na górę. A gdy usiadł, przystąpili do Niego Jego uczniowie.
2 Wtedy otworzył swoje usta i nauczał ich tymi słowami:
3 „Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo niebieskie (…)”
Nawiązaniem literackim w późniejszych epokach jest Kazanie sejmowe Piotra Skargi.
HYMN
Hymny to poetyckie utwory, które są używane w różnych kontekstach, takich jak modlitwy, pieśni uwielbienia i wyrażanie wdzięczności wobec Boga. Wiele hymnów biblijnych ma charakter liturgiczny i były śpiewane lub recytowane podczas ceremonii religijnych i uroczystości.
Hymny biblijne mogą zawierać różne tematy, takie jak:
- Uwielbienie i chwała Boga: Wiele hymnów biblijnych skupia się na wyrażeniu chwały i uwielbienia dla Boga za Jego wielkość, mądrość i potęgę
- Dzieła stworzenia: Niektóre hymny opiewają piękno i harmonię stworzenia Boga, oddając hołd za Jego dzieła
- Błogosławieństwa i wdzięczność: Hymny mogą zawierać wyrazy wdzięczności za błogosławieństwa i opiekę Boga nad ludźmi
Ważnym przykładem biblijnego hymnu jest nowotestamentowy „Hymn o miłości” świętego Pawła.
Gdybym mówił językami ludzi i aniołów,
a miłości bym nie miał,
stałbym się jak miedź brzęcząca
albo cymbał brzmiący.Gdybym też miał dar prorokowania
i znał wszystkie tajemnice,
i posiadał wszystką wiedzę,
i wszelką (możliwą) wiarę, tak iżbym góry przenosił,
a miłości bym nie miał, byłbym niczym.
W późniejszych epokach hymny stały się popularne także w kontekście patriotycznym, politycznym i społecznym. W wielu krajach hymny narodowe są wykorzystywane podczas uroczystości państwowych i wydarzeń patriotycznych, np. Mazurek Dąbrowskiego.
LISTY
List to gatunek nowotestamentowy. Nowy Testament zawiera „Listy Apostolskie”, czyli przesłanie, jakie apostołowie kierowali do wiernych z odległych kościołów. Listy apostołów zostały napisane w formie literackiej, w której apostołowie udzielali nauk i wskazówek dotyczących różnych kwestii religijnych, etycznych, teologicznych i praktycznych. W późniejszych epokach, listy apostołów nadal były bardzo ważnym gatunkiem literackim w teologii, a także miały znaczący wpływ na chrześcijańską praktykę i rozwój doktrynalny.
Epistolografia z kolei była sztuką pisania listów, które były zgodne z danymi obyczajami. Pojęcie te można również rozumieć jako dział piśmiennictwa zajmujący się listami i ich zbiorami oraz utworami literackimi pisanymi w formie listów
Oto kilka kluczowych aspektów związanych z listami apostołów w późniejszych epokach:
- Wczesny Kościół: Wczesny Kościół nadal cenił listy apostołów jako autorytatywne źródła nauczania i wskazówek. Listy te były czytane podczas nabożeństw, rozpowszechniane między wspólnotami chrześcijańskimi, a ich autorytet był uznawany przez wczesnych Ojców Kościoła.
- Reformacja i Kontrreformacja: W okresie Reformacji i Kontrreformacji listy apostołów odegrały kluczową rolę w dyskusjach teologicznych i interpretacyjnych między różnymi wyznaniami chrześcijańskimi. W reformacyjnym nawiązaniu do Pisma Świętego jako głównego autorytetu, listy apostołów były jednymi z fundamentów reformatorskiej nauki.
- Współczesność: Współcześnie listy apostołów nadal są ważnym elementem teologii, katechezy i praktyki religijnej. Są one często analizowane w kontekście badań biblijnych, teologii systematycznej i etyki chrześcijańskiej. Listy apostołów wciąż są czytane podczas nabożeństw, wykorzystywane w katechezach i pełnią ważną rolę w formacji duchowej i moralnej chrześcijan.
Przykładem jest LIST DO RZYMIAN
1 Paweł, sługa Chrystusa Jezusa, z powołania apostoł, przeznaczony do głoszenia Ewangelii Bożej, 2 którą Bóg przedtem zapowiedział przez swoich proroków w Pismach świętych. 3 [Jest to Ewangelia] o Jego Synu – pochodzącym według ciała z rodu Dawida, 4 a ustanowionym według Ducha Świętości pełnym mocy Synem Bożym przez powstanie z martwych – o Jezusie Chrystusie, Panu naszym. 5 Przez Niego otrzymaliśmy łaskę i urząd apostolski, aby ku chwale Jego imienia pozyskiwać wszystkich pogan dla posłuszeństwa wierze. 6 Wśród nich jesteście i wy, powołani [przez] Jezusa Chrystusa.
7 Do wszystkich przez Boga umiłowanych, powołanych świętych, którzy mieszkają w Rzymie: łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego, i Pana Jezusa Chrystusa!
Przykładem z późniejszej epoki są listy w Cierpieniach młodego Wertera
4 maja 1771
O jakże cieszę się, że wyjechałem! Przyjaźń, Rozstanie Powiesz drogi przyjacielu, że niewdzięcznym jest serce człowieka? Opuściłem ciebie, którego tak kocham, z którym nierozłączny byłem i oto — cieszę się? Flirt, Los, Miłość romantyczna Ale wiem, że mi przebaczysz, bo czyż los nie uczynił wszystkiego, co mogłoby mnie udręczyć? Biedna Leonora! Byłem jednak niewinnym, czyż mogę bowiem ponosić odpowiedzialność za to, że pod wpływem zalotności jej siostry i miłego z nią obcowania, zrodziła się namiętność w biednym sercu?
Więcej o książce przeczytacie w artykule Cierpienia młodego Wertera – okres burzy i naporu, cechy bohatera werterycznego, powieść epistolarna.
TRENY
Najbardziej znanymi trenami są treny Jana Kochanowskiego, które były napisane po śmierci jego córki. Treny są to utwory o tematyce żałobnej. Mają wyrazić smutek i żal po śmierci ukochanej osoby. W trenach osoba zmarła przedstawiana jest w samych pozytywach, sławiąc jego zasługi.
Tren I. (Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe…)
Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Symonidowe
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania
I żale, i frasunki, i rąk łamania,
Wszytki a wszytki zaraz w dom sie mój noście,
A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomoście,
Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła
I wszytkich moich pociech] nagle zbawiła.
Tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome,
Słowiczki liche zbiera, a swe łakome
Gardło pasie; tym czasem matka szczebiece
Uboga, a na zbójcę co raz sie miece (…).
ELEGIA
Jest to utwór o poważnej treści, utrzymany w smutnym tonie rozważania lub skargi. Możemy wyróżnić elegie miłosne i patriotyczne. Jest najbardziej charakterystycznym przykładem liryki bezpośredniej. Może opierać się na tematyce żałobnej.
Przykładem może być Elegia o… [chłopcu polskim] Krzysztofa Kamila Baczyńskiego:
Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą,
haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią,
malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg,
wyszywali wisielcami drzew płynące morze.
Wyuczyli cię, syneczku, ziemi twej na pamięć
gdyś jej ścieżki powycinał żelaznymi łzami.
Odchowali cię w ciemności, odkarmili bochnem trwóg,
przemierzyłeś po omacku najwstydliwsze z ludzkich dróg.
I wyszedłeś, jasny synku, z czarną bronią w noc,
i poczułeś, jak się jeży w dźwięku minut — zło.
Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką.
Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?
KRONIKI
Są gatunkiem historiograficznym, który zawiera opis przeszłości lub czasów teraźniejszych. Wydarzenia w niej są przedstawione chronologicznie. Nie zawiera analizy wydarzeń, może zawierać podsumowania i komentarz autora.
Przykładem mogą być Kroniki polskie Galla Anonima
Najwyższemu z Bożej łaski pasterzowi Jegomość księdzu M. , pospołu zaś Szymonowi, Maurowi i Żyrosławowi , dostojnym w obec Boga a czci naszej godnym, biskupom krainy polskiej, jak niemniej też spółpracownikowi swemu, szanownemu kanclerzowi Michałowi , pracy poczętej dokonawcy, z tém pobożném pragnieniem, pisarz dziełka niniejszego, oby na Syonie swym postawieni, dla straży trzodki od Pana świętych sobie poruczonej, trwając w czujności a z cnoty w cnotę przechodząc kolejnie, zasłużyli oglądać oblicze Pana nad pany!
Podsumowanie
Przedstawiliśmy Wam skrótowo najważniejsze informacje o wybranych gatunkach biblijnych. Dość często pojawiają się do nich odniesienia na maturze. Odniesienie mieliśmy na maturze ustnej w 2023 roku, a jego treść brzmiała:
Obraz Polski i Polaków. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Kazań sejmowych Piotra Skargi. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Warto przede wszystkim zapamiętać, czym się charakteryzują gatunki biblijne. Pamiętaj, że kluczowa jest umiejętność ich rozpoznania na egzaminie! Podane przykłady z Biblii oraz odniesienia do późniejszej literatury z pewnością pomogą Ci zapamiętać ich najważniejsze cechy.
Jesteśmy przekonani, że po lekturze artykułu przypowieść, psalm, apokalipsa i kazanie nie będą kryć przed Tobą żadnych tajemnic. Powodzenia! :)
Opracowała: Maria Wysokińska
Loading ...
