Motyw rodziny w literaturze

W ujęciu socjologicznym rodzina to najstarsza i najpowszechniejsza forma życia społecznego, często nazywana jest nawet podstawową komórką społeczną. Rodzina pełni wiele ważnych funkcji, dzięki czemu odgrywa ogromną rolę zarówno w życiu każdego człowieka, jak i całego społeczeństwa.  Jako instytucja społeczna często jest obiektem badań socjologów czy psychologów, jednak motyw rodziny wykorzystywany jest także przez twórców literatury.

Jest to motyw powszechny i uniwersalny, dlatego też na przestrzeni wieków można obserwować różnorodne kreacje rodziny. W różnych utworach i epokach rodzina pełni zupełnie inne funkcje i przedstawiana jest w odmienny sposób. Z jednej strony ukazywane są rodziny szczęśliwe, które są źródłem wsparcia dla bohatera, kojarzą się z poczuciem bezpieczeństwa, ciepłem rodzinnego domu oraz kształtują w pozytywny sposób postawy jej członków. Jednak są też te podzielone, skonfliktowane, które przyczyniają się do niepowodzeń i klęsk oraz negatywnie wpływają na dalsze życie ich członków.

Biblia Stary Testament: pierwszą rodziną byli pierwsi ludzie stworzeni przez Boga. Adam i Ewa założyli rodzinę, w której skład wchodzili także ich synowie Kain i Abel. Jednak ich losy były tragiczne, bowiem jeden brat zabił drugiego.

Biblia Nowy Testament: Józef, Maryja i Jezus to rodzina, która stała się wzorem dla pokoleń. To symbol rodziny chrześcijańskiej, w której na świat przyszedł Zbawiciel ludzkości.

Sofokles „Król Edyp”: przestawiona w tym utworze rodzina musiała zmierzyć się z ciążącą nad nią klątwą. To typ rodziny przeklętej. Jej losy zostały zdeterminowane przez wyższą siłę, której nic, ani nikt nie był w stanie powstrzymać.

Homer „Odyseja”: tutaj występuje rodzina podzielona z powodu tułaczki Odyseusza. Jednak jej członkowie, nawet mimo rozłąki wspierają się. Penelopa wiernie czeka na powrót męża, a ich syn wyrusza na poszukiwania ojca.

„Legenda o św. Aleksym”: rodzina dała głównemu bohaterowi mocne religijne podstawy, przekazała mu wiarę w Boga. Wielka religijność Aleksego doprowadziła do tego, że opuścił on swą rodzinę i oddał się ascezie.

Molier „Świętoszek”: tutaj przedstawiony jest problem negatywnych przejawów życia rodzinnego oraz kwestia specyficznych relacji i stosunków między domownikami. Molier dobitnie określa losy rodziny, która pozostaje pod wpływem człowieka nieodpowiedzialnego i jednocześnie przekonanego o słuszności swoich racji. Ukazana jest również niezwykła cecha rodziny, która zawsze stawia sobie za cel dbanie o jej dobro, nawet, jeśli głowa rodziny źle postępuje. Widzimy również niebezpieczne skutki, jakie mogą powstać z pojawienia się w domu osoby z zewnątrz, która będzie chciała zaburzyć dotychczasowy spokój. Podkreślona jest wartość trwałości więzi rodzinnych i wzajemnego wsparcia w trudnych sytuacjach.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”: w tym utworze przedstawiona jest rodzina tradycyjna, będąca ostoją. Jej członków łączą silne więzi, zawsze mogą oni na sobie polegać, ufać sobie. Ta wielka rodzina darzy się szacunkiem, a osoba potrzebująca wsparcia zawsze znajdzie u nich pomoc i zrozumienie. Ich dom jest miejscem, gdzie każdy członek rodziny znajdzie bezpieczny kąt. Kultywuje się w niej staropolskie obyczaje, tradycje, dawny model wychowania młodych.

W. Gombrowicz „Ferdydurke”: w tym przypadku przedstawiona jest nowoczesna, trzyosobowa rodzina. To typ rodziny postępowej, liberalnej, w której rodzice w bardzo swobodny sposób wychowują swoją córkę, dają jej wiele wolności. Działania członków tej rodziny są pozorne, a „forma”, którą się kierują jest fałszywa. Bowiem tak naprawdę myślą oni zupełnie inaczej i opowiadają się po stronie bardziej konserwatywnego i tradycyjnego modelu wychowania.

S. Mrożek „Tango”: Mrożek przedstawia trzypokoleniowa rodzinę, co można potraktować, jako nawiązanie do mieszczańskiej komedii rodzinnej. Ta tradycyjna polska rodzina została przedstawiona w przełomowym dla niej momencie, jej funkcjonowanie zmierza do całkowitego rozpadu. Sytuację, która panuje w domu to chaos i anarchia. Nikt nie wypełnia tutaj zadań wynikających z naturalnego układu relacji rodzinnych. Jej problem opiera się na konflikcie pokoleń. Jednak jest on niejako odwrócony. W przedstawionym domu role zostały pozamieniane: młode pokolenie nie ma przeciw czemu się buntować, ponieważ poprzednie zburzyło już wszystkie zasady.

Z. Nałkowska „Granica” – w dziełach literackich mamy także do czynienia z przykładami, kiedy to rodzina wpływa negatywnie na swoich członków. Bardzo ważną rolę odgrywają tutaj pierwsze lata życia, dzieciństwo oraz wychowanie. To one niekiedy determinują całe przyszłe życie. Przykładem może być postać jednego z bohaterów – Zenona Ziembiewicza i jego zmaganie się z „boleborzańskim schematem”, który wyniósł z rodzinnego domu.

PODSUMOWANIE

Jak widać, rodzina odgrywa naprawdę wielką rolę w kształtowaniu życia, postaw i zachowania swoich członków. Właśnie w domu rodzinnym kształtują się poglądy, autorytety, przywiązanie do tradycji, miłość do ludzi i wzajemny szacunek. To w niej człowiek buduje swój kręgosłup moralny i kształtuję się już na całe życie. Jednak wpływ ten może być dwojaki – zarówno pozytywny jak i negatywny. Interesujący jest zatem sposób w jaki autorzy kreują różne obrazy rodziny. Tak, zdawałoby się powszechny temat pokazują oni w różnym świetle – za pomocą komedii, groteski, czy też ciągu przyczynowo-skutkowego. Ta różnorodność przedstawień wskazuje na fakt, że rodzina jest złożoną grupą społeczną i wcale nie jest łatwo jednoznacznie ukazać mechanizmy nią kierujące.

K.M.