Co warto widzieć o okresach literackich?

Przygotowania do matury wymagają od Ciebie zdobycia wieloaspektowej wiedzy. Musisz wiedzieć jak działać w praktyce, jak rozwiązywać zadania i w jaki sposób pisać wypracowania. Jednak jak mogłeś się już wcześniej przekonać teoretyczne informacje też mają znaczenie. Są one budulcem i podstawą do jakichkolwiek działań.

Przydaje się także wiedza dotycząca historii literatury. Pozwala ona na przykład umiejscowić w przeszłości dane dzieło literackie, co może wpływać na jego właściwe zrozumienie. Dlatego też na pewno przydatna będzie dla Ciebie dzisiejsza lekcja, w której dowiesz się najważniejszych rzeczy o okresach literackich, czyli pewnych epokach w literaturze, o określonych ramach czasowych, w których dominują zbliżone style.
Jako wstęp, zapraszam Cię do obejrzenia poniższego filmu:

ANTYK

• czas trwania: od VIII w. p.n.e. do V w. p.n.e.
• filozofia: stoicyzm, epikureizm, hedonizm, cynizm, sceptycyzm, platonizm, etyka.
• tematyka dzieł: mitologiczna, miłosna, historyczna, polityczna, filozoficzna.
• cechy literatury: upamiętnienie czynów bohaterów, rozważanie problemów filozoficznych, wyjaśnianie niezrozumiałych zjawisk i wydarzeń, realizm przedstawienia, stworzył się podział na rodzaje literackie.
• ważne pojęcia: tragedia grecka, retoryka, mimesis, katharsis, epos homerycki, heksametr, hellenizm, mecenat, epigramat, archetyp, topos, tragizm, idea złotego środka, mitologia, fatum, tragizm, kultura helleńska.
• najważniejsze utwory: mitologia grecka i rzymska, „Odyseja” Homer, „Antygona” Sofokles, „Metamorfozy” Owidiusz, „Eneida” Wergiliusz, „Pieśni” Horacy, „Hymn do Afrodyty” Safona.

„Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” Terencjusz

ŚREDNIOWIECZE

• czas trwania: od V w. n.e. do XV/XVI w. n.e.
• filozofia: augustynizm, arystotelizm, tomizm, scholastyka, uniwersalizm, teocentryzm, scholastyka.
• tematyka dzieł: religijna, świecka, społeczna, obyczajowa, szlachecka, rycerska, dworska, polityczna.
• cechy literatury: pisano anonimowo- nie dla sławy, ale dla Boga, literatura podporządkowana kościołowi, rękopiśmienność, dominuje literatura parenetyczna- ukazująca wzorce zachowań, przeważają utwory religijne.
• ważne pojęcia: pareneza, hagiografia, „wieki średnie”, schizma, „memento Mori”, „ku chwale Boga”, feudalizm, asceza, styl gotycki i romański, moralitety.
• najważniejsze utwory: „Bogurodzica”, „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”, „Kazania Świętokrzyskie”, kronika Galla Anonima, „Legenda o świętym Aleksym”, „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, „Pieśń o Rolandzie”, „Dzieje Tristana i Izoldy”, „Boska komedia” Dante.

„Ad maiorem Dei gloriam” – „Na większą chwałę Bogu”

RENESANS

• czas trwania: od XV/XVI w. n.e. do końca XVI w.
• filozofia: humanizm, pochwała człowieka wszechstronnego, antropocentryzm, arystotelizm, neoplatonizm, rozwój filozofii przyrody.
• tematyka dzieł: polityczna, społeczna, wiejska, miłosna, dworska, literatura skupia się na człowieku i jego codziennych problemach.
• cechy literatury: „złoty wiek” kultury i piśmiennictwa, literatura miała istotne znaczenie, miała wzbogacać kulturę narodową i język, pełna harmonia i regularność, odwołania do starożytności, dominowała literatura włoska, nawiązanie do średniowiecza, dominowały hymny, pieśni, elegie, odrodzenie łaciny klasycznej.
• ważne pojęcia: poeta doctus, odrodzenie, reformacja, mecenat, poemat heroikomiczny, człowiek renesansowy, petrarkizm, teatr elżbietański, utopia, makiawelizm.
• najważniejsze utwory: „Treny” Jan Kochanowski,  „Figliki” Mikołaj Rej, „Książe” N. Machiavelli, „Don Kichote” Miguel de Cervantes, sonety Francesco Petrarca.

„Złoty wiek kultury polskiej”

BAROK

• czas trwania: od końca XVI w. do połowy XVII w.
• filozofia: racjonalizm, mistycyzm, duża rola erudycji, luteranizm, kalwinizm, arianizm, neostoicyzm.
• tematyka dzieł: dworska, ziemiańska, filozoficzna, refleksyjna, przygodowa, miłość, relacje między Bogiem, a ludźmi, propagowanie idei sarmatyzmu.
• cechy literatury: wyszukane środki wyrazu, dominuje literatura dydaktyczna, nurt dworski, nurt metafizyczny, nurt sarmacki, nurt ziemiański, rozpowszechniana za pomocą rękopisów, powrót do wartości religijnych, kunsztowna poezja, bogate słownictwo i formy stylistyczne, czy kompozycyjne.
• ważne pojęcia: sarmatyzm, vanitas, kontrreformacja, „Indeks ksiąg zakazanych”, marinizm, konceptyzm, klasycyzm.
• najważniejsze utwory: „Pamiętniki” Jan Chryzostom Pasek, „Do trupa” Jan Andrzej Morsztyn, „Kazania sejmowe” Piotr Skarga, sonety Mikołaj Sęp Sarzyński.

barroco – „perła o nieregularnym kształcie”

OŚWIECENIE

• czas trwania: od połowy XVII w.  początku XVIII w.
• filozofia: to wiek rozumu i filozofów, racjonalizm, deizm, empiryzm, sensualizm, utylitaryzm, sceptycyzm, ateizm.
• tematyka dzieł: sentymentalizm, reformy społeczne i polityczne, dzieła polemiczne.
• cechy literatury: nawiązuje do tradycji, wytyka wady narodowe, popieranie reform politycznych, nacisk na zagadnienia społeczne, dydaktyzm, pochwała natury, parenetyczny i pedagogiczny charakter, rozwój czasopiśmiennictwa.
• ważne pojęcia: zasada decorum, rokoko, sentymentalizm, klasycyzm, „Wielka encyklopedia Francuska”.
• najważniejsze utwory: „Monachomachia”, „Bajki i przypowieści”, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, „Satyry” Ignacy Krasicki, „Fircyk w zalotach” Franciszek Zabłocki, „Laura i Filon” Franciszek Karpiński.

„Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem” Immanuel Kant

ROMANTYZM

• czas trwania: lata 1822-1863.
• filozofia: zwątpienie w idee oświecenia, oparcie na idealizmie, indywidualizmie, postawach mistycznych, rozum ustępuje miejsca uczuciu, fascynacja średniowieczem.
• tematyka dzieł: miłosna, moralna, patriotyczna, niepodległościowa, walki o wolność, motyw ojczyzny.
• cechy literatury: oryginalność w tworzeniu dzieła, dominacja uczuć nad rozumem, podkreślanie geniuszu artysty, kształtuje się w dwóch nurtach- emigracyjnym i krajowym, synkretyzm sztuk, kreowanie romantycznych bohaterów i ukazywanie ich indywidualizmu.
• ważne pojęcia: mesjanizm, okres „burzy i naporu”, emigracja, kreacjonizm, zryw wolnościowy, prometeizm, Winkelriedyzm, spirytualizm, mistycyzm, fantastyka, ludowość, bajronizm, werteryzm, orientalizm, irracjonalizm.
• najważniejsze utwory: „Cierpienia młodego Wertera” J. W. Goethe, „Zbójcy” F. Schiller, „Dziady” Adam Mickiewicz, „Nie-Boska komedia” Zygmunt Krasiński, „Kordian” Juliusz Słowacki, „W Weronie” Cyprian Kamil Norwid.

„Nasz naród jak lawa. Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa. Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi. Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi…”.
Adam Mickiewicz

POZYTYWIZM

• czas trwania: lata 1863-1890.
• filozofia: empiryzm, scjentyzm, idea praw ewolucji, utylitaryzm, materializm, monizm, praktycyzm, altruizm, to czas oświecony.
• tematyka dzieł: historyczna, społeczna, równouprawnienie kobiet, niesprawiedliwość społeczna, asymilacja Żydów, idea pracy.
• cechy literatury: ukazuje problemy jednostki na tle społeczeństwa, propagowanie nowych form życia, pojawiła się nowelistyka, twórca działał w służbie idei społecznych, literatura odpowiadała społecznym zapotrzebowaniom, kształtowała odpowiednie nastroje i postawy wśród ludzi, duże zaangażowanie w sprawy społeczne.
• ważne pojęcia: realizm, naturalizm, praca organiczna, praca u podstaw, emancypacja.
• najważniejsze utwory: „Lalka” Bolesław Prus, „Potop” Henryk Sienkiewicz, „Nad Niemnem” Eliza Orzeszkowa, „Nasza szkapa” Maria Konopnicka, „Zbrodnia i kara” Fiodor Dostojewski.

„Im doskonalsza jednostka, tam doskonalsze społeczeństwo” Bolesław Prus

MŁODA POLSKA

• czas trwania: lata 1890-1918.
• filozofia: intuicjonizm, filozofia Fryderyka Nietzsche, filozofia Schopenhauera, pesymizm.
• tematyka dzieł: narodowa, ludowa, miłosna, społeczna, psychologiczna, obyczajowa, dekadencka.
• cechy literatury: początkowo bardzo pesymistyczna, łączenie różnych dziedzin sztuki, tworzona według hasła „sztuka dla sztuki”, nowe tendencje i motywy, sztuka pełni rolę swoistej Biblii dla ubogich, odwołania do romantyzmu, szczególne miejsce zajmowała poezja.
• ważne pojęcia: symbolizm, impresjonizm, dekadentyzm, „piękna epoka”, widoczna fascynacja góralszczyzną, neoromantyzm, modernizm, katastrofizm.
• najważniejsze utwory: „Ludzie bezdomni” Stefan Żeromski, „Kowal” Leopold Staff, „Wesele” Stanisław Wyspiański, „Chłopi” Władysław Reymont, „Moralność Pani Dulskiej” Gabriela Zapolska, „Hymny” Jan Kasprowicz.

belle époque – piękna epoka

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE

• czas trwania: lata 1918-1939.
• filozofia: psychoanaliza, behawioryzm, ruchy totalitarne, egzystencjalizm, katastrofizm, intuicjonizm, pragmatyzm.
• tematyka dzieł: życie w mieście, funkcjonowanie społeczeństw po odzyskaniu niepodległości, społeczna rewolucja, rozwój techniki i cywilizacji.
• cechy literatury: pojawiają się nowatorskie pomysły w zakresie literatury, tworzą się nowe typy powieści, przeważają ruchy awangardowe, dąży się do tworzenia czegoś nowoczesnego, duże znaczenie miała powieść psychologiczna, polityczna i historyczna.
• ważne pojęcia: faszyzm, socjalizm, Skamander, Awangarda krakowska, Żagary, futuryzm.
• najważniejsze utwory: „Przedwiośnie” Stefan Żeromski, „Granica” Zofia Nałkowska, „Sklepy cynamonowe” Bruno Schulz, „Ferdydurke” Witold Gombrowicz, „Szewcy” Witkacy, „Noce i dnie” Maria Dąbrowska.

„Nigdy przedtem i nigdy potem nie zdarzył się w polskiej kulturze fenomen tak bujnego życia literackiego.”
Andrzej Zawadzki

LITERATURA WSPÓŁCZESNA

• czas trwania: od połowy XX wieku do teraz.
• filozofia: postmodernizm, egzystencjalizm, behawioryzm, personalizm, filozofia dialogu.
• tematyka dzieł: holokaust, człowiek w świecie PRL-u, dramatyczne przeżycia wojenne, proces twórczy, II wojna światowa, etyka, hierarchia wartości.
• cechy literatury: łączenie różnych stylów, skupienie się na procesie tworzenia dzieła przez twórcę, walka z obecną władzą, prowadzenie dialogu z czytelnikiem, dystans do własnej wypowiedzi, gra literacka, częste nawiązywanie do innych stylów, eksperymenty, chęć zaskakiwania czytelnika.
• ważne pojęcia: eklektyzm, socrealizm, Nowa Fala, kreacjonizm.
• najważniejsze utwory: „Mała apokalipsa” Tadeusz Konwicki, „Tango” Sławomir Mrożek, „Barbarzyńca w ogrodzie” Zbigniew Herbert, wiersze Wisławy Szymborskiej, Jana Twardowskiego, „Pierwszy krok w chmurach” Marek Hłasko.

skoro wszystko zostało już powiedziane, to cóż pozostaje?

Podsumowaniem tej bardzo obszernej lekcji niech będzie poniższy filmik, dzięki któremu usystematyzujesz sobie wszystkie informacje.

K.M.