Na maturze z języka polskiego ważna jest nie tylko znajomość treści omówionych lektur, ale także motywy i toposy, którymi charakteryzują się poszczególne dzieła. Wiedza o nich ułatwi Ci napisanie rozprawki maturalnej. Każdy arkusz egzaminacyjny zawiera także teksty źródłowe, które zazwyczaj przedstawiają podobne motywy czy toposy. Warto, abyś znał te, które często się pojawiają.
Co to jest topos?
Topos to wielokrotnie powtarzający się motyw w literaturze, charakterystyczny dla jakiegoś kręgu kulturowego. Topos z języka greckiego oznacza miejsce.
Badaniem, opisywaniem i ustalaniem znaczenia oraz zasięgu występowania toposów w tradycji europejskiej zajmuje się topika. To także zbiór wszystkich toposów.
Różnica między motywem a toposem
Motywem nazywamy element świata przedstawionego w utworze, natomiast topos jest motywem, który niejednokrotnie pojawia się w przestrzeni kultury. Toposy to tematy w literaturze, które pozostają uniwersalne mimo upływu lat. Artyści kolejnych epok poruszają w swoich dziełach podobne, a często nawet identyczne problemy i snują refleksje na wciąż aktualne tematy. Nawiązują do nich, komentują lub modyfikują na własne potrzeby, by stworzyć coś swojego, niemniej wciąż zahaczają o poruszaną już wcześniej problematykę.
Cechy toposu
Topos posiada swoje cechy charakterystyczne, aby można było rozróżnić go w tekście. Można go rozpoznać po:
- uogólnionemu przedstawieniu, które wyraża jakąś wizję i ocenę świata
- stałemu podejmowaniu jednego tematu, co świadczy o wspólnocie i ciągłości kultury
- uniwersalnych myślach, które funkcjonują w literaturze, ale także w sztuce
- schemacie postrzegania świata, który wywodzi się z Biblii lub mitologii
- motywie wędrownym
Rodzaje toposów
Topos arkadii wiąże się z poszukiwaniem własnego miejsca na świecie, powrotu w rodzinne strony i ucieczki do raju. Przejawem tego toposu w literaturze są obrazy szczęśliwego życia prostych ludzi, niczym niezakłóconego spokoju i beztroski. To także cudowne, wręcz idylliczne miejsca odizolowane od świata i podkreślenie więzi człowieka z naturą. W czasach starożytnej Grecji Arkadia oznaczała trudno dostępną, lesistą krainę na Półwyspie Peloponeskim zamieszkiwaną przez ubogich rolników. W poezji sielankowej przedstawiano ją jako krainę szczęśliwości, gdzie ludzie żyją w harmonii z naturą.
Przykłady toposu arkadii w literaturze
| Pieśń Świętojańska o Sobótce Jan Kochanowski | pochwała życia wiejskiego i jego uroków, zestawienie spokojnego życia ziemianina z życiem dworskim; życie w rytmie natury, przynosząca szczęście bliskość przyrody i radość z prostych zajęć gospodarskich |
| Pan Tadeusz Adam Mickiewicz | dworek w Soplicowie to symbol czasu zatrzymanego w miejscu i powrotu do szczęśliwego dzieciństwa; miejsce harmonii i ładu, dalekie od zgiełku wielkich wydarzeń politycznych; życie w rytmie dawnych obyczajów, zgodne z naturą |
| Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa | dwór Korczyńskich położony w wyidealizowanym krajobrazie; ciężka praca przynosząca radość i spełnienie; Bohatyrowicze kultywujący narodowe obyczaje i tradycje – przykład życia w utopijnym społeczeństwie |
Topos wędrówki, zwany również jako topos homo viator (człowiek podróżnik, tułacz, wędrowiec, pielgrzym) ma swój początek w historii mitologicznego Odyseusza. Ukazana w literaturze wędrówka prowadzi nie tylko do wielkich stolic europejskich, ale także w głąb siebie, własnej historii i tradycji.
Przykłady toposu wędrówki w literaturze
| Odyseja Homer | Odyseusz wraca spod Troi do ojczystej Itaki, ale powrót zmienia się w trwającą dziesięć lat tułaczkę |
| Boska komedia Dante Alighieri | Zagubionego w lesie poetę ratuje Wergilusz, który przeprowadza go przez Piekło i Czyściec do bram Raju, gdzie czeka na niego ukochana; Beatrycze wędruje z nim przez kolejne sfery niebios przed oblicze Boga |
| Kordian Juliusz Słowacki | Po nieudanej próbie samobójczej Kordian odbywa podróż po Europie, która kończy się przemianą wewnętrzną na szczycie Mont Blanc; Podróż uświadamia bohaterowi, że światem rządzą pieniądze, a papieża nie interesuje los cierpiących Polaków |
Modele postaw
W tekstach kultury z różnych epok pojawiają się także podobne wzorce postaw i modele bohaterów.
Jednym z nich jest zbrodniarz, czyli osoba, która dopuściła się morderstwa poprzedzonego przygotowaniami. Według Biblii pierwszym zbrodniarzem w dziejach ludzkości był Kain, który z zazdrości zabił swojego brata. W literaturze topos zbrodniarza znaleźć można w:
- Makbecie Williama Szekspira
- Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego
- Balladynie Juliusza Słowackiego
- Rozmowach z katem Kazimierza Moczarskiego
Kolejnym jest topos rycerza, czyli człowieka uosabiającego piękno fizyczne i duchowe. Wartościami, które cenił najbardziej były wierność Bogu, ojczyźnie, damie serca, przestrzeganie kodeksu rycerskiego i zasad fair play oraz wartości chrześcijańskich. Słynnymi rycerzami byli:
- Achilles i Hektor z Homera
- Roland z Pieśni o Rolandzie
- Tristan z Dziejów Tristana i Izoldy
- Don Kichot z Don Kichote’a z La Manchy
- Rycerz z Wesela
Modelem postaw jest także nieszczęśliwy kochanek, doświadczający tragicznej miłości w rozpaczy, bólu i odrzuceniu. Nieodwzajemnione uczucie jest przyczyną cierpienia i samotności. Bohater nie znajduje pocieszenia i często odbiera sobie życie. Nieszczęśliwych kochanków znaleźć można w:
- Cierpieniach młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego
- Dziadach, części IV Adama Mickiewicza
- Romeo i Julii Williama Szekspira
- Lalce Bolesława Prusa
Ostatnią postawą jest buntownik. Bunt zostaje uznany przez bohatera za filozofię życia. Albert Camus twierdził, że człowiek, aby istnieć, musi się buntować. Buntowników przedstawiają dzieła, takie jak:
- Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
- Tango Stanisława Mrożka
- Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego
- Dusiołek Bolesława Leśmiana
Podsumowanie
Warto, abyś kojarzył kilka z częstych toposów i motywów pojawiających się w literaturze. Ta wiedza pomoże Ci w napisaniu wypracowania maturalnego i sprawi, że będziesz mógł wykazać się znajomością literatury. Nie tylko na egzaminie pisemnym, ale również podczas odpowiedzi ustnej, ponieważ często trafiają się tematy dotyczące motywów i toposów do omówienia.
J.K.
Loading ...
